INCIPIT LIBER DECIMUS.
10.1 De
invectivis.
10.1.1 Invectiva contra glosatores.
Ab antiquis fuit in iure notatum, quod simplicitas est amica
legibus. Simplicitas enim est puritas anime proveniens ex caritate, que omnia credit, non
cogitat in alium, non gaudet super iniquitate. Unde Spiritus Sanctus in specie columbe
visus est, que simplex esse dicitur, quia natura illam sine felle creavit. Videtur ergo
res in alteram verti naturam, quando loco simplicitatis duplicitas, cavillatio, fraus,
dolus malus, amphibilogia, machinati, deceptio, tergiversatie, intricatio, interpositio,
sophisma, fallacia, callida ratio, et supplantatio timorosa ponitur per nequitiam
glosatorum. Ipsi quidem convertere moliuntur sanguinem uve veracissimum in amurcum, et
amurcum pro balsamo intelligi persuadent, ut sit lucidus intellectus littere tenebrosus,
et lux in tenebris abscondatur.
Lex est qua dicitur: Si quis in tantam furoris audaciam
pervenerit ubi sine ambiguitate aliqua pertractatur de vi, que infertur et de
pena, que imponitur violentiam inferenti; et glosatores --immo somniatores-- centum
sexaginta et quatuor questiones, ad illius legis expositionem inducere non verentur.
Revera in una lege aut unam aut nullam sententiam poteris invenire, quia una fuit intentio
materiam exhibentis et una fuit intentio perorantis. Quare derisibilis est illa glosa, que
a mente discrepat componentis. In hac siquidem lege distinguendum est de furore et de
audacia. Furor enim est ira sine providentia, qua promotus aliquis irrationabiliter sevit.
Nam secundum istum intellectum furiosis debet puniri et restitutio est in integrum
facienda. Si autem furor ex morbo provenerit, furiosi excessus relinquitur impunitus.
Audacia est impetuositas tentandi ardua contra consuetudinem generalem. Item si aliqui
sunt audaces per potentiam temporalem aut excellentiam virium, et audacia illa in illorum
damnum sine cause vertatur, sunt absque dubio puniendi. Illi vero qui sunt audaces per
virtutem animi aut urgentis necessitatis articulo imminente, absque nota reprehensionis
sine dubitatione remanebunt impunes. Profecto lex ista non indiget alia solutione vel
glosa.
Item in lege illa, qua dicitur Gallus Aquilius, tractatur
quomodo lex Aquilia intendit subvenire nepotibus ex primo gradu descendentibus et
filiis filiorum, unde glose hinc inde resultant, et demum non valet intelligi quod
glosatur.
Item Guarnerius, qui prius rexisse dicitur in iure civili, super
lege illa qua dicitur Non videtur esse circumscriptus minor qui usus et iure communi
hoc modo glosavit: Consequentiam tollit nec oppositum infert, quia pars eius est. Hic
nempe mirabiliter somniavit, immo sine dubio deliravit, quia glossa ista discrepat a
conformitate vocis et rei. Ceterum si dicatur circumscriptus idest deceptus,
nichil ibi remanet ad glosandum.
Pro certo ego ipse in prologo Summe Azonis dixi, quod
"dum glosa glosam requirit, lumen queritur a tergo, sententia spernitur et in
amphibologie mergitur layerinthum."
Item lex est que dicitur usucapio, pigneris conventionem
non extinguit. Hec namque lex ita debet glosari: si per usum quis tenuerit rem
alteri obligatam, cautio debet pigneratitia nichilominus observari.
Item sacramenta puberum sponte facta in contractibus rerum
suarum non retractandis non debent glosari, et si glosandum est aliquid, hec
dictio sponte ita glosetur: "idest sine coactione aliqua".
Item lex est qua dicitur: Certum est omnes male fidei
possessores solere ususfructus cum ipsa re prestare, sed licet dicatur certum
est, ego tamen dico quod non est certum, immo incertum, quia nichil est certum in
iure propter malitiam glosatorum, qui per diversitates expositionibus maculosi, quare
possent ut fallaces impostores de stellionatus crimine conveniri, maxime cum iurisperitis
in titulo DE IURE VETERI ENUCLEANDO expressime
iubeatur, ne verbositate sua iuri aliquid superaddant ad confundendum compendium ab
imperiali maiestate inventum, presertim cum in tali prato aliquid spinosum non debeat
exoriri.
Permittitur eis aliquando, sed raro, quod propter indaginem et
divisionem aliqua possint dicere circa textum, sed ipsi non raro, immo sepe et multum,
glosas multiplicant, que crescunt sicut locuste Pharonis et cadunt super textus velut
grandines et horribiles tempestates. Huiusmodi siquidem glosas et expositiones inanes vana
gloria et rerum ambitio mundanarum sine dubio invenerunt. Nunc autem exclamare licet 'O
pudor detestabilis, O tedium aborrendum!' Non est hoc mirabilius mirabili, immo
miserabilius miserabili, quod leges municipales, plebiscita et statuta rusticorum tanta
felicitate atque auctoritate refulgent, quod secundum litteram intelligi absque
interpretationibus glosatorum, maxime cum sit scriptum "in iure cuius est condere,
ipsius est interpretare".
Sunt autem quidam, qui iuramenti vinculo se astringunt, quod
facient apparatus. Unde antequam iurent, videntur esse periuri. Verumtamen si iurarent,
quod furtum facerent absque nota periurii remanerent latrones, quoniam aliorum
compilationes addendo vel minuendo aut enormiter variando sicut fures depilant, et
dipilatio est nichil aliud quam furtiva subtractio alieni laboris.
Demum contra glosatores lex talis esse deberet: "Iniuriosa
iuris expositio et sacrarum legum interpretatio cancerosa maiestati nostre manifeste
suadent, ut in eos exercere debeamus iudicium ultionis, qui de una lege, contemptis iussis
principum antiquorum, elicere satagunt centum et sexaginta quatuor intellectus, non
attendentes quod iura in pectore nostro consistunt, et condendi et interpretandi
potestatem omnimodam optinemus. Ideoque iubemus et inviolabiliter precipimus observari,
quod nemo super una lege numerum ternum excedere debeat in glosando, sed cuique sufficiat
solutio triplicis intellectus, quia funiculus triplex rumpi difficile consuevit. Item
scriptores, qui plurimum animas gladii mendacio transfixerunt, et transfigero iugiter non
desistunt, indicaremus esse infames, sed cum mitius est agendum, ex eo quod omnes qui ad
scribendum pretio nummario conducuntur, eximii laboris martyrio sunt proscripti, et
paupertatis honere aggravati. Si quis autem hoc nostre constitutionis edictum ausu
temerario presumpserit violare, ipso iure sit infamis et tamquam ille qui peccat in
maiestatis crimine puniatur."
10.1.2 Invectiva
actoris contra reum.
Qui petit fugam et iudicio sisti recusat aut de iure diffidit
aut frivola nititur machinari.
10.1.3 Alia
de consimili materia.
Si reus non venit ad causam et per iudicem compelli non
potest, vane proponitur actio querelantis.
10.1.4 Contra
delinquentem in Latino.
Utinam lex illa hodie servaretur, qua olim statutum erat, ut
qui caderet a syllaba succumbere deberet in causa, nec istud pro illo refero, qui
aliquando barbarizat et delinquit sepius in Latino.
10.1.5 Invectiva
contra.
Nudi grammantes, qui non de iure sed de sola vocis prolatione
confidunt, lingue lubricum intuentur, credentes quod iura civilia subiaceant regulis
Prisciani.
10.1.6 Invectiva
contra verbosum.
Iubemur non contendere cum verboso, quoniam qui sibi
respondet, contra cymbalum satagit retinnire atque campane sonitum superare. Verbosus est
tamquam uter inflatus et tumescit sicut vesica que crepat.
10.1.7 Invectiva
verbosi contra illatorem iniuriarum.
Qui per obliquum loquitur de verboso, per directum forsitan
verba patietur.
10.1.8 Invectiva
contra.
Si non esset pro reverentia iudicum, penam forsitan patereris
quam inferre minaris.
10.1.9 Comminatio
iudicis contra partes.
Iure cavetur, quod non est probris sed legibus disputandum.
Quid est igitur quod vobis ad invicem infertis convitia cum illatione minarum. Profecto si
ulterius dicere consimilia presumetis, contra vos exercebimus canonicam disciplinam.
Insuper volumus, quod nobis continuo prebeatis pignoraticiam, fideiussoriam et iuratoriam
cautionem.
10.1.10 Invectiva
syndici contra iudices.
Per effectum operum evidentius possumus intueri, quod in
processu cause plurimum claudicatis, partem nostram expensis et laboribus fatigantes.
10.1.11 Replicatio
advocati pro syndico.
Ex fervore spiritus et minori providentia verba nostri sindyci
processerunt, unde medullitus ingemiscit. Quare vestre clementie humiliter
supplicamus, ut complacentior sitis adhuc, et in fine misericordiam vestram abscindere non
velitis.
10.1.12 Narratio
advocati qui allegando simpliciter oberravit.
Amor excellentie iure proprie me non ita extollit, quod ea
semel dixerim meliori sententie anteferre contempnam. Vos enim ex officio minus
provide allegata tenemini moderari, et mihi licitum est discedere ab erratis.
10.1.13 Invectiva
contra illos qui desiderant controversiis et litigiis interesse.
O vos, qui controversiis et litigiis cupitis interesse,
considerate si possunt esse dolores illorum doloribus coequales, qui navigant in mari
causarum. Et si mihi non creditis, interrogate illos, qui causarum
conflictibus insistere sueverunt, et dicent vobis quomodo in porrectione libelli, in
contestatione litis, in reconventione dolosa, in exceptionibus cavillosis, in simulatoriis
replicationibus, in consiliis palliatis, in protractionibus terminorum, in longis
interpositionibus feriarum, in sententiis interlocutoriis et finitivis, in appellationibus
iteratis, in tergiversationibus assessorum et in exatione salarii aggravantur.
Item contra formam divini iudicii fit reversio testium: testium
dico, qui per malignorum advocatorum astutias malitiosius instruuntur. Post hoc
venit regina pecunia cum tubis ductilibus, et voce tube cornee, in fimbriis aureis, in
vestitu deaurato circumamicta varietate, portans in capite scriptum carmen
damnandorum. Hoc dispensat, hec rigorem iuris exercet, defert appellationi,
rescindit pacta, laxat habenas, prebet indutias, destruit principale, roborat accessorium,
solvit leges et questiones ab equitate inductas, et omnia secundum suum maleplacitum
ordinat et disponit. Cum igitur in causarum pelago litigantium navicula tempestosis
fluctibus et procellis fluctivagis agitetur, per amicabilis compositionis remedium
applicare debetis ad portum quietis.
10.1.14 Invectiva
per fabulam contra illos qui pro re modica non desinunt litigare.
Lepos et ovis in prato spatiosissimo pascebantur: et dum
viverent in solatio et quiete, ovis movit contra leporem frivolem questionem, dicens quod
ei plagam orientalem relinqueret ad pascendum; sedu lupus hoc fieri denegavit, unde inter
utramque partem valida lis est orta; quare ceperunt sub leone iudice litigare. Tunc
ovis, actoris gerens officium, vulpis cuiusdam patrocinium postulavit, que sua vellera pro
salario expetivit. Unde lepos pro advocato vulpem aliam acquisivit, cui proprium
corium pro salario pignori obligavit. Et cum diutius litigassent, ovis illa vellere
denudata remansit, et lepus proprio corio spoliata recessit. Unde vulpes ceperunt ad
invicem exultare. Hec siquidem fabula non vacat a mysterio; quoniam lepos et ovis
hominibus improvidis comparantur, qui pro re modica vel quasi nulla sub leone, idest suo
iudice ordinario vel delegato non desinunt litigare. Vulpes autem sunt advocati qui,
postquam habent salaria, litigantes derident et exultant sicut victores, qui capte prede
spolia partiuntur.
10.1.15 Narratio
qua connumerantur mala que aliter possunt de causarum conflictibus provenire.
De huiusmodi siquidem controversiis oriuntur inimicitie
capitales, fit amissio expensarum, superveniunt sollicitudines onerose, principalia et
utilia negotia postponuntur, labor animi exercetur, corpus assidue fatigatur et mortalia
crimina committuntur. Nam et illi qui credunt se penitus optinere, frequenter
succumbant in causis, et si forsitan obtinent, computatis laboribus et expensis, nil
acquirunt.
10.1.16 De
tribus rebus sine quibus nemo potest in causis aliquibus optinere.
Tria sunt necessaria causari volenti, scilicet ius, pecunia et
potentia. Nam si ius habere non credit frustra laborat vel animam ledere
comprobatur. Pro certo si pecunia sibi defuerit, ius quod ei competit non
valebit. Nimirum si potentiam non habuerit, ius quod sibi per sententiam est
collatum amittet.
***
© Steven M. Wight, Los Angeles 1998
Scrineum © Universitą di Pavia 1999